Onze toekomst: de bal ligt bij de mens

In 2015 werd van 30 november tot 12 december in Parijs een grote internationale klimaatconferentie gehouden. Enkele maanden daarvoor bracht paus Franciscus Laudato Si’ uit, de encycliek waarin hij zijn visie gaf op de klimaatcrisis. Dit pauselijk schrijven maakte in Parijs veel indruk. Kernidee was, dat alles op aarde verbonden is: mens, dier, kosmos en de liefde die alles bij elkaar houdt: God. De paus sprak daarom ook uitdrukkelijk mensen van alle overtuigingen aan. Als inspiratiebron verwees hij naar Franciscus van Assisi, die de universele broederlijkheid predikte.

Door: Denis Hendrickx o.praem.

Acht jaar na Laudato Si’ is de klimaatcrisis alleen maar urgenter geworden. Paus Franciscus ziet de aarde verder verschralen en slaakt een noodkreet. Hij koos daarvoor een toepasselijk moment: 4 oktober, de jaarlijkse herdenking van Franciscus en tevens de opening van de bijzondere bisschoppensynode in Rome over de toekomst van de kerk. Laudate Deum heet de nieuwe apostolische brief; een brief die moet gelden als aansporing.

Weer is voor het verschijnen van een belangrijk pleidooi gekozen voor een uitermate strategisch moment. Van 30 november tot 12 december van dit jaar staat namelijk een nieuwe klimaatconferentie gepland in Dubai.

De inhoud van de noodkreet
De paus geeft aan het begin van zijn brief aan waarom hij weer een klemmend beroep doet. “Ik voel me genoodzaakt enkele preciseringen aan te brengen. We naderen misschien wel een breekpunt, vanwaar geen herstel van de planeet meer mogelijk is.” Opnieuw wordt een oproep gedaan om de klimaatverandering aan te pakken. Westerse landen worden dan ook gehekeld om hun levensstijl. Verwezen wordt naar de COVID-19 pandemie, die “bewijst hoe sterk het menselijk leven verbonden is met dat van andere wezens en het klimaat.” En naar artificiële intelligentie (AI) en andere technologische innovaties, die “uitgaan van het beeld van de mens zonder enige begrenzing.”

“Het grootste probleem is de ideologie die geobsedeerd is door de groei van menselijke macht tot het onvoorstelbare.” En die macht ligt in handen van een heel kleine groep mensen. De paus vergelijkt de situatie met de dreiging van de atoombom. De wereld is inderdaad al eerder slachtoffer geworden van ingenieuze ontwikkelingen. “De vraag die zich opdringt,” zo schrijft de paus, “is dan ook: Wat is de zin van mijn leven, van mijn passage op aarde, van mijn werk en inspanningen?” In het derde hoofdstuk analyseert de paus de zwakte van de internationale politiek. Wereldwijde samenwerking is belangrijk en essentieel om de klimaatcrisis aan te pakken. In het
vierde hoofdstuk staat hij stil bij de successen en mislukkingen van de laatste klimaatconferenties, om in het vijfde hoofdstuk zijn verwachtingen aan te geven voor de naderende conferentie in Dubai.

De paus bepleit maatregelen die doeltreffend, bindend en makkelijk te controleren zijn. “We mogen ons niet verlaten op geïsoleerde technische oplossingen, want die blijven steken in de logica van het oplappen. Het systeem zelf is ziek, zelfs moordend. Laten we eindelijk aanvaarden dat het gaat om een menselijk en sociaal probleem met uiteenlopende aspecten. Het gaat om een integrale ecologie: zorg voor de mens en voor de aarde hangen nauw samen.” Aan de machthebbers wordt een simpele vraag voorgelegd: Wat voor zin heeft het een machtspositie te behouden die herinnerd zal worden aan het onvermogen om in te grijpen toen het moest?

In het slothoofdstuk reikt de paus de spirituele motivatie aan om over alle grenzen heen samen te werken voor de planeet. Over de centrale plaats van de mens in de schepping zegt hij: “Vandaag moeten we erkennen dat menselijk leven niet bestaat zonder al het andere leven, want we zijn allemaal verbonden en vormen één universele familie, een sublieme eenheid die ons tot sacraal, teder en nederig respect brengt.”

Franciscus komt tot de slotsom dat er geen sprake kan zijn van duurzame verandering zonder culturele verandering, een meer volwassen levensstijl en rijpere maatschappelijke overtuigingen. Er is geen duurzame verandering zonder verandering van de mensen. Minder en bewuster consumeren lijkt misschien maar een druppel op een gloeiende plaat, maar die druppels zijn nodig om de wereldleiders in beweging te krijgen.

Een stevige aanklacht
Als een eerste reactie op het pauselijke document kom je al direct op het gegeven dat Laudate Deum veel aandacht besteedt aan een beschrijving van de huidige klimaatproblemen. Niemand kan immers het feit negeren dat we in de afgelopen jaren getuige zijn geweest van extreme weersverschijnselen, frequente periodes van ongewone hitte, droogte en andere protestkreten van de kant van de aarde, die slechts enkele tastbare uitingen zijn van de stille ziekte die iedereen treft. Daarmee worden diegenen gehekeld die er de afgelopen jaren voor hebben gekozen deze feiten belachelijk te maken. Zogenaamd solide wetenschappelijke gegevens worden naar voren
gebracht, zoals het feit dat de planeet altijd periodes van afkoeling en opwarming heeft gehad en zal hebben. Maar vergeten ze niet een ander relevant gegeven te noemen?

Dat wat we momenteel ervaren een ongebruikelijke versnelling van de opwarming is, met zo’n snelheid dat het slechts één generatie – en geen eeuwen – zal duren om dit te verifiëren.

Op de westerse landen en de manier waarop zij met de klimaatproblemen omgaan wordt felle kritiek geleverd. Als we bedenken dat de uitstoot per individu in de Verenigde Staten ongeveer twee keer zo groot is als die van individuen in China en ongeveer zeven keer zo groot als het gemiddelde van de armste landen, kunnen we stellen dat een brede verandering in de onverantwoordelijke levensstijl die samenhangt met het westerse model, een aanzienlijk effect op de lange termijn zou hebben.

Document voor de toekomst van de wereld
Vanuit religieus kerkelijke hoek zijn al direct na het verschijnen van de klemmende oproep van paus Franciscus ondersteunende reacties gekomen. Erik Borgman – lekendominicaan en hoogleraar theologie – zegt hierover: “In de kerken is het bewustzijn over de ecologische problematiek in de afgelopen jaren gegroeid, maar het is nog niet volgroeid. De paus onderstreept in dit document dat de klimaat- en ecologische crisis niet alleen problemen zijn die we moeten oplossen.

De crisis heeft met de kern van het geloof te maken, omdat de schepping een gave van God is, die we in dankbaarheid hebben te aanvaarden. Dat betekent ook dat we de schepping in stand moeten houden in plaats van naar willekeur materialen te gebruiken. De brief is een visie op de samenleving en minder op het evangelie. De paus wil dat de stem van degenen die stemloos dreigen te blijven wordt gehoord. Mensen die last hebben van verwoestijning in Afrika, weten beter hoe het is onder klimaatverandering te leven dan wij.”

Bisschop Gerard de Korte van ’s-Hertogenbosch stelt: “De paus spreekt als geestelijk en moreel leider. In de titel van de brief – Laudate Deum / Prijs God – komt dat sterk tot uitdrukking. Want de mens die de plaats van God wil innemen wordt de ergste vijand van zichzelf. God is schepper en eigenaar van de wereld. Helaas zijn onze maatregelen om de aarde als ons gemeenschappelijk huis te beschermen tot nu toe volstrekt onvoldoende. Wij staan voor de opgave om op mondiaal niveau samen te werken en het algemeen belang en de toekomst van onze kinderen als uitgangspunten te nemen. Internationale afspraken moeten beter worden gecontroleerd. Het ontbreken van sanctiemechanismen toont de zwakheid van de huidige internationale politiek.”

Met Laudate Deum hebben de deelnemers aan de klimaattop in Dubai van de paus een duidelijke boodschap meegekregen. Als er oprechte belangstelling is om van de Dubai-conferentie een historische gebeurtenis te maken die ons als mensen eert en veredelt, dan kunnen we alleen maar hopen op bindende vormen van energietransitie die aan drie voorwaarden voldoen: ze moeten efficiënt, verplicht en gemakkelijk controleerbaar zijn. De paus drukt zijn medewereldburgers op het hart, hun plaats te kennen. Prijs God is de titel van zijn brief. Want als mensen beweren Gods plaats in te nemen worden ze hun eigen ergste vijand.

Denis Hendrickx o.praem. is abt van de Abdij van Berne

Bent u door het lezen van dit artikel, dat werd geplaatst in BERNE (winter 2023), geïnteresseerd geraakt in BERNE, vraag dan een abonnement aan bij: secretariaat@abdijvanberne.nl. Of bij het secretariaat van de Abdij van Berne, Abdijstraat 49, 5473 AD in Heeswijk. Losse exemplaren vindt u ook in boek- en abdijwinkel van Berne Media/in de Abdij van Berne in Heeswijk-Dinther/priorij De Essenburgh/Sint-Catharinadal en in de verschillende parochies van de Norbertijnen.