Toekomst voor de kerk

Hoe krijgen alle katholieke kerkleden een stem in hun kerk? Paus Franciscus wil dat de Rooms-Katholieke Kerk daarover wereldwijd twee jaar lang gaat nadenken. Je kunt Paus Franciscus in deze zeker niet van modieus taalgebruik beschuldigen. Al vanaf het moment dat hij in 2013 Paus werd formuleert hij zijn groot verlangen dat alle gelovigen medeverantwoordelijk worden voor wat er in hun kerk gebeurt. Iedereen moet zijn mening kunnen geven over heikele en minder heikele thema’s.

Door: abt Denis Hendrickx

De bedoeling is dat iedereen, tot in de verste uithoeken van de aardbol en de meest onzichtbare delen van het parochiële leven, moet kunnen meepraten over de vraag hoe iedereen in de toekomst structureel zal moeten kunnen meepraten. Ook niet-katholieken zijn uitgenodigd. ‘Synodaliteit’, samen op weg noemt de bisschop van Rome deze belangrijke wens. Je zou het de kerkelijke pendant kunnen noemen van bestuurlijke vernieuwing.

Synodaliteit
Nadenken over synodaliteit vindt zijn grondslag in het conciliedocument over de kerk, Lumen Gentium (1964). In het hoofdstuk over ‘Het volk van God’ wordt gesteld dat alle gelovigen – al dan niet gewijd – door hun doopsel het volk van God vormen en delen in de zendingsopdracht van de kerk. De hiërarchie staat in dienst daarvan. In de eindversie van de constitutie werd dat hoofdstuk geplaatst voor het deel over de kerkelijke hiërarchie, dat daarna niet meer werd herzien in het licht van dat nieuwe hoofdstuk. Het is een mooi voorbeeld van de bedoeling van de concilievaders om vernieuwing en continuïteit in de kerk na het concilie gaandeweg tot een nieuwe synthese te laten komen. Dat Paus Franciscus vandaag de dag een wereldwijd synodaal proces initieert, past volledig in die bedoeling en komt voort uit een fundamentele beleidskeuze die Franciscus maakte. Vooral vanaf Evangelii Gaudium liet hij het woord ‘synodaliteit’ regelmatig vallen. Dat belangrijke beleidsprogramma – die exhortatie – verscheen in 2013, ruim 8 maanden na zijn verkiezing, en stelt duidelijk dat de verkondiging van het evangelie de taak is van het hele volk van God.

Het startsein gegeven
‘Synodaliteit’ is het toverwoord voor de kerk van morgen, vindt Paus Franciscus. Het gaat over de vraag hoe alle leden van de katholieke kerk medeverantwoordelijkheid dragen. Op 7 oktober werd in Rome het officiële startsein gegeven. De eerste vruchten van dat ‘samen op weg’ moeten zichtbaar worden op de volgende bisschoppensynode, die in het najaar van 2023 in Rome wordt gehouden en waarvan het thema – zeker niet toevallig gekozen – luidt: ‘Voor een synodale kerk: gemeenschap, participatie en missie’. Zo’n themaduiding klinkt nogal vaag. Maar het zal tijdens de synode zeker gaan over machtsverhouding tussen de kerkleiding en de ‘gewone’ gelovigen. Uiteindelijk wordt in het Vaticaan de agenda bepaald, maar nog nooit werd katholieken zo nadrukkelijk gevraagd van tevoren hun mening te geven. De vraag hoe de rooms katholieke kerk zo’n grootschalige ledenraadpleging gaat aanpakken lijkt dan ook zeker gerechtvaardigd. Er is weinig of geen ervaring mee. Een Nederlandse katholiek zal, geconfronteerd met al dat synodaal elan, wellicht de wenkbrauwen fronsen en opmerken dat hij de laatste vijftig jaar over niets echt heeft mogen meepraten in zijn kerk. Niet over de rol van de vrouw, niet over het bestuur van de kerk. Dus welke garanties zouden nu gegeven kunnen worden dat het wel gaat lukken.

Na het officiële startsein in Rome is een week later op zondag 17 oktober in alle lokale bisdommen een aftrap gegeven. Dat proces in de bisdommen zal duren tot april 2022. Het resultaat zal door het secretariaat van de bisschoppensynode in Rome worden verwerkt tot een nieuw werkdocument dat binnen continentale bisschoppenconferenties zal worden besproken. Zeven documenten zullen uiteindelijk het werkdocument moeten worden voor de bisschoppensynode van oktober 2023.

Kansen en valkuilen
De zoektocht naar wat het werkdocument ‘een andere toekomst voor de kerk’ noemt is niet alleen een pastorale maar ook een spirituele bekering. Die spirituele dimensie gaat samen met de overtuiging dat er geen pasklare antwoorden zijn. In het voetspoor van Paus Franciscus houdt de organisatie van de synode de antwoorden op de vragen open. Het is ‘een proces van leerlingen die een weg van onderscheiding gaan’, zo wordt gesteld. Het is opvallend hoe sterk de organisatoren dit proces vasthaken aan het Tweede Vaticaans Concilie en aan de praktijk van de Kerk in het eerste millennium, toen er nog minder nadruk werd gelegd op de hiërarchische structuur van de kerk.

In het werkdocument wordt aan de bisdommen gevraagd om de gelovigen te laten nadenken en meepraten over een tiental themavelden. Boeiende vragen komen daarin naar voren over wie we zijn als kerk onderweg, hoe we naar elkaar luisteren, hoe we bidden en de liturgie vieren, welke relatie we hebben met andere christelijke kerken, hoe autoriteit en macht wordt uitgeoefend in de lokale kerk en welke medeverantwoordelijkheid leken hebben. Kortom, het zijn indringende vragen welke roepen om serieuze antwoorden waarmee niet gesold kan en mag worden.

Het is duidelijk dat Paus Franciscus gebruik wil maken van de wijsheid en de gedachtes van zoveel mogelijk mensen en niet alleen de mening van de bisschoppen wil laten meetellen. Misschien wat overdreven gesteld zou je immers kunnen stellen dat het systeem van de kerk vooral gebaseerd is op de gedachtes van bisschoppen. En dat hoeft helemaal niet. In verstandige organisaties gebruiken directeuren de input van alle medewerkers. Het is goed dat de Paus dat nu ook wil gaan doen, al zal hij zeker de nodige weerstand vanuit een deel van zijn kader ondervinden. Een groeiend aantal gelovigen vindt het een fijne gedachte dat er niet over hen heen wordt geregeerd, maar dat ze mee mogen doen. Het vraagt wel een synodaal denken en doen in het hele kerkelijke leven. De voorgestelde aanpak raakt dan ook het gehele kerkelijke denken en praktisch leven en beleven. Ik denk echt dat de kerk gezonder wordt van een samen optrekken. Elke gedoopte en elke gevormde gelovige maakt deel uit van het volk van God en samen zou dan ook ontdekt moeten worden welke richting de kerk opgaat.

Het kan dan ook zeker niet ontkend worden dat het project alleen dan een kans van slagen heeft als vooral de bisschoppen – en dat geldt zeker ook voor de Nederlandse – tijdens synodes een andere houding zullen moeten aannemen. Tot op heden zit een bisschop in zo’n wereldwijde synodevergadering er vooral namens zijn collega’s, maar hij zou er moeten zitten namens de hele geloofsgemeenschap. Bisschoppen, ook sommige Nederlandse, hebben vaak een houding van: ‘Wij zijn opvolgers van de apostelen, wij zijn herders en leraren’. Daar zit zeker een kern van waarheid in, maar wat deze functieomschrijving uitsluit is dat een bisschop ook leerling kan zijn, en gewone gelovigen ook leraar.

Als het echt zal gaan om een echte uitwisseling en een echt gesprek, dan ontkom je er niet aan om ook de bestaande structuren ter discussie te stellen. Een synodaal proces vereist immers ook een veilig klimaat waarin ook ruimte is voor kritische geluiden zonder dat je er op wordt aangekeken. Ik heb sterk de indruk dat – om maar dicht bij huis te blijven – in ons land lang niet alle bisschoppen zitten te wachten op mondige gelovigen. Natuurlijk blijft gelden dat aanvaard zal moeten worden dat bisschoppen uiteindelijk de baas blijven en in een synode de echte beslissingen nemen. Doel van een raadpleging is immers niet dat gelovigen nu eindelijk al hun frustraties kunnen uiten, maar dat er samen geluisterd wordt naar wat de Heilige Geest te vertellen heeft.

Samen doen en ervaren en voelen dat je met elkaar kunt en mag delen in de Geest. Als het gaat over liturgie, de oecumene of over de leer zoals de toelating van vrouwen tot het priesterambt dan beslist uiteindelijk de synode van bisschoppen. Maar er gaat uitdrukkelijk een adviesvraag aan vooraf, niet als een gunst, maar omdat het voortkomt uit het wezen van kerk-zijn.

In een verdere ontwikkeling van de synodale gedachte past het zeker ook om oor te hebben voor kritiek vanuit andere kerken over de wijze waarop de katholieke kerk gezag invult en hoe een en ander wordt aangepakt. In breed oecumenisch overleg is al een honderd jaar geleden als een overheersende gedachte naar voren geschoven dat het opnemen van gezag op alle mogelijke niveaus – van de lokale tot de universele kerk – een samenspel moet zijn tussen gezagsdrager, collegiale samenwerking en de terugkoppeling naar de bredere gemeenschap. De katholieke kerk heeft de neiging de gezagsdrager op de voorgrond te plaatsen ten nadele van de tweede en vooral de derde dimensie. Dat wil overigens niet zeggen dat het buiten de katholieke kerk dus overal enkel en alleen maar beter is. In protestantse en anglicaanse kringen ziet men zelfs de schaduwkanten daarvan. Zij snakken soms naar een duidelijke stem die richting geeft op het bovenlokale vlak. We kunnen dus echt leren van elkaars zwaktes en sterktes.

Met alle mitsen en maren welke er naar voren gebracht kunnen worden overheerst bij mij toch een gevoelen van grote waardering voor de keuze van Paus Franciscus om het synodale proces van start te laten gaan. ‘De synodale weg is een onderneming die we zeker moeten ondersteunen, maar of zo’n mondiaal proces van onderscheiding werkelijk aanleiding kan geven tot een serieuze kerkhervorming, valt toch nog wat af te wachten’, zo schrijft Peter De Mey in Tertio 1130, van 6 oktober 2021.

Het gedachtengoed van het Tweede Vaticaans Concilie resulteerde o.a. in het oprichten van de bisschoppensynode. Door de jaren heen werden meerdere synodes gehouden, maar een ‘samen op weg’ is het pas onder Paus Franciscus voorzichtig aan het worden.

En dat verdient steun en sympathie.

Denis Hendrickx o.praem. is abt van de Abdij van Berne

Bent u door het lezen van dit artikel, dat eerder werd geplaatst in BERNE (winter 2021), geïnteresseerd geraakt in BERNE, vraag dan een abonnement aan bij: secretariaat@abdijvanberne.nl. Of bij het secretariaat van de Abdij van Berne, Abdijstraat 49, 5473 AD in Heeswijk. Losse exemplaren vindt u ook in boek- en abdijwinkel van Berne Media/in de Abdij van Berne in Heeswijk-Dinther/Tilburg/priorij De Essenburgh/Sint-Catharinadal en in de verschillende parochies van de Norbertijnen.